środa, 2 maja 2012

Historia tytoniu

Niedawno zauważyłem, że google nagle przestało indeksować moją stronę pod frazą tytoń, przez co straciłem wielu czytelników :) Tak się składa, że w linkach po prawej jest bardzo wartościowy tekst o tytoniu, który sam przepisywałem kiedyś z książki (mam nadzieję, że ACTA mnie nie dorwie) Wkleję go tutaj, szkoda aby tyle ciekawych i niespotykanych nigdzie indziej informacji się marnowało.


tekst z książki doc. dr hab Mariana Rejewskiego
"Rośliny przyprawowe i używki roślinne"
państwowe wydawnictwo rolnicze i leśne
Warszawa 1992

TYTOŃ

Jednej z najbardziej obecnie popularnych używek dostarczają dwa gatunki roślin: N. tabacum L. - tytoń szlachetny i N. Rustica L. - tytoń machorka, pochodzące z tropikalnych i subtropikalnych rgionów Nowego Świata. Kiedy Kolumb w 1942 r. dotarł do Ameryki, uprawa i użytkowanie tytoniu znane było tam od niepamiętnych czasów. Ludność tubylcza używała tytoniu do celów leczniczych, żuła i paliła suszone liście w czasie licznych świąt i ceremonii obrzędowych. Zwinięte w rulonik, suszone liście tytoniu Indianie zwali "tobacco" i palili je, wciągając dym nosem.


Jean Nicot de Villemain
  Do Europy tytoń dotarł w połowie XVIw., prawdopodobnie przez Portugalię. W 1560 r. poseł francuski na dworze portugalskim Jean Nicot de Villemain przesłał nasiona tytoniu do Francji, zalecając roślinę jako doskonały, niemal uniwersalny środek leczniczy. Jego nazwisko uwiecznił Linneusz w nazwie rodzajowej tytoniu; dało ono też nazwę głównemu alkaloidowi zawartemu w liściach tytoniu.
  Stopniowo tytoń rozprzestrzenił się w Europie, tracąc równocześnie pozycję cudownego leku i stając się powszechnie stosowaną używką. Do jego popularyzacji przyczyniły się wojny a szczególnie Wojna Trzydziestoletnia. Był namiętnie palony przez tysiące najemnych żołnierzy przemierzających w licznych kampaniach Europę wzdłuż i wszerz. Równie szybko przyjął się w świecie muzułmańskim - ponieważ Mahomet nie znał tytoniu, nie mógł zabronić swym wyznawcom jego używania, tak jak uczynił to w stosunku do wina. Nie znaczy to, że palenie tytoniu wszędzie spotykało się z aprobatą. Na przykład w Turcji przez pewien okres istniał zakaz używania tytoniu pod karą śmierci, w Rosji zsyłano palaczy na Sybir, a w Anglii użytkownikom tytoniu groziło szereg konsekwencji prawnych. Mimo to przez cały wiek XVII obserwuje się ogromny wzrost zapotrzebowania na tytoń i równoczesny rozwój uprawy tej rośliny. Plantacje zakładano początkowo przede wszystkim na kontynencie amerykańskim, głównie na terytorium Virginii i Karoliny, uprawiając aromatyczną odmianę nazwaną później Virginia, o zdecydowanym, ostrym smaku. Odmiana ta wywodziła się bezpośrednio z tytoniu dzikiego, a jej aprobata przez użytkowników doprowadziła stopniowo do rezygnacji z uprawiania wielu odmian znanych wcześniej Indianom.

  Pierwszy ładunek tytoniu pochodzący z plantacji północnoamerykańskich dotarł do Europy w 1613 r. W sześć lat później eksport tytoniu amerykańskiego na rynek europejski wynosił około 20tys. funtów, a pod koniec XVII w. już 22mln funtów. Również w XVII w. pojawiają się pierwsze plantacje tytoniu w Azji: za sprawą Portugalczyków w Indiach i Japonii, Hiszpanów - na Filipinach, a Holendrów - na Jawie. W tym samym czasie tytoń pojawia się w Polsce, prawdopodobnie przez Francję; za Jana III Polska była nawet eksporterem tytoniu.

   Obecnie tytoń uprawiany jest w większości krajów świata. Na półkuli północnej uprawy sięgają 60° szerokości geograficznej. Do najpoważniejszych producentów należą: USA, Chiny, Indie, Brazylia, Jugosławia, Turcja, ZSRR, Bułgaria, Kanada, Pakistan, Japonia. Polska zajmuje 16-17 pozycję na liście producentów.

   Roczna światowa produkcja suszonych liści tytoniu przekracza 6,5 mln t i wykazuje stałą tendencję zwyżkową. Średnie światowe plony wynoszą około 1200 kg za 1 ha, przy bardzo znacznej rozpiętości w poszczególnych rejonach uprawy. Uprawy tytoniu zajmują ponad 4 mln hektarów.
   W sposobie użytkowania tytoniu zachodziły interesujące zmiany. Przez cały XVII w. dominowała fajka i produkcja tytoniu fajkowego. W wieku XVIII rozpowszechnił się zwyczaj zażywania tabaki i żucia tytoniu. W początkach XIX w. na szerszą skalę pojawiają się cygara. Jednak stopniowo te wszystkie sposoby zażywania tytoniu ustępują papierosom. Po raz pierwszy wyprodukowano je
W Hiszpanii w połowie XVII w., lecz masowo pojawiają się dopiero pod koniec ubiegłego stulecia, po uruchomieniu maszyn produkujących papierosy (1884 r.). Już w roku 1885 produkcja papierosów w USA przekroczyła mld sztuk.

  Wraz ze zmianami gustu użytkowników zmieniała się struktura uprawy odmian użytkowych tytoniu i zapotrzebowanie na określony surowiec. Tytonie obszarów tropikalnych, prowadzone często w specjalnych warunkach, np. silnego cieniowania, mają liście duże, elastyczne, o delikatnym unerwieniu, nadające się doskonale do wyboru cygar. Tytonie obszaru śródziemnomorskiego (orientalne) mają liście na ogól drobne, jasne, natomiast tytonie klimatu umiarkowanego, to odmiany wielkolistne — papierosowe (Virginia, Burley, Kentucky, Maryland). Surowiec pochodzący od różnych odmian i z różnych rejonów uprawy jest zwykle łączony w celu uzyskania mieszanek o pożądanych  właściwościach smakowo-aromatycznych. Współczesne upodobania palaczy kształtuje przede wszystkim mieszanka (standard) amerykańska, składająca się w 53% z tytoniu Virginia, 33% tytoniu
Burley, maksymalnie 5% tytoniu Maryland i 10% tytoniu Orient. Zaledwie około 20% światowej produkcji tytoniu trafia na rynek międzynarodowy. Handel tytoniem wykazuje pewną specyfik, różniącą go od innych dziedzin obrotu surowcami roślinnymi.
  Ponieważ jakość, smak, aromat i zawartość nikotyny w liściach tytoniu zależą nie tylko od odmiany, lecz także od siedliska, przebiegu pogody, sposobu zbierania, suszenia i preparowania liści, na rynek
światowy trafia tytoń niestandaryzowany. Większość eksporterów jest równocześnie importerami tytoniu, jako że do sporządzania mieszanek potrzeba wielu typów surowca. W eksporcie przodują: USA (około 250 tys. t), Turcja, Grecja, Bułgaria, Indie, Brazylia, Filipiny, Kanada. Głównymi importerami
SĄ: RFN (140 tys. t), Anglia (130 tys.), USA (110 tys.), ZSRR (70 tys.), Holandia, Francja, Hiszpania, Belgia, Luksemburg, Japonia (około 30 tys. ton). Rodzaj Nicotiana obejmuje około 60 gatunków, z których 75% występuje w Ameryce (30 w Ameryce Południowej, 9 w Ameryce Północnej, 6 gatunków na obu kontynentach), a pozostałe 15 gatunków w Australii i Oceanii. Jeden gatunek jest endemiczny dla pustyni Namib w południowo-zachodniej Afryce. Znaczenie gospodarcze mają tylko dwa gatunki: N. tabaccum i N. rustica.

Tytoń szlachetny (N. tabacum L.) jest nie znany w stanie naturalnym. Ojczyzną tego gatunku jest prawdopodobnie Ameryka Południowa (północno-zachodnia Argentyna i Boliwia). W zależnosci od odmiany i siedliska rośliny dorastają do wysokości 75 - 300 cm. Mają silną, u nasady nieco zdrewniałą łodygę, górą słabo rozgałęziającą się. Szerokolancetowate liście są ułożone naprzemianlegle, górne są siedzące lub na krótkim, niewyraźnym ogonku, dolne siedzące, z blaszką zbiegającą po łodydze. W kątach liści tkwią pąki śpiące, które w czasie rozwoju rosimy, szczególnie po zabiegu „ogłowienia", wybijają w tzw. pasynki, tj. w pędy boczne. Na szczytowych gałązkach wyrastają wiechowate kwiatostany, o dużych, kielichowatych kwiatach, żółtych lub różowych. Tytoń szlachetny jest w zasadzie rośliną samopylną. Istnieją przypuszczenia, że ten gatunek jest amfidiploidalnym mieszańcem między N. tomentosiformis Good. (n=12) i N. silvestris Speg. et Coes (n=12), co tłumaczyłoby obserwowaną zmienność i łatwość tworzenia odmian uprawnych.

 Tytoń machorka (N. rustica L.) jest również nieznany w stanie dzikim i również — najprawdopodobniej — pochodzi z Ameryki Południowej Dorasta tylko do wysokości około 100 cm, jest dość silnie rozgałęziony. Liście ma jajowate, o tępych wierzchotkach I sercowatych nasadach blaszek, długoogonkowe. Kwiaty w groniastych wiechach, zielonkawożółte. Prawdopodobnie jest również mieszańcem amfipdiloidalnym N. paniculata L i N. undulata Ruiz. et Pav.

Oba gatunki są roślinami jednorocznymi i obejmują wiele typów i odmian uprawnych. Brak jest jakiejkolwiek systematyki tych form, klasyfikacje są prowadzone raczej pod kątem ich przydatności przemysłowej i przeznaczenia, co z kolei zależy nie tylko od gatunku i odmiany w sensie botanicznym, lecz w dużej mierze od rejonu uprawy, agrotechniki, sposobu zbioru i preparowania liści. Dlatego też popularne określenia handlowo-odmianowe, jak np. Virginia, Hawana, Orient, Sumatra, niewiele wspólnego mają z rzeczywistym zróżnicowaniem odmianowym, czy nawet z geografią upraw, a tylko oznaczają surowiec o określonych właściwościach technologicznych. Ważną cechą określającą jakość tytoniu jest skład chemiczny liści. Jest on zmienny, w dużym stopniu zależny od wyżej wspomnianych okoliczności. Przeciętny skład chemiczny dwu podstawowych typów tytoniu, o różnym przeznaczeniu użytkowym, przedstawia poniższe zestawienie (Franke 1975)



Różnice w składzie chemicznym powodują, że strumień dymu wchłanianego przez palacza ma różny odczyn: dym papierosowy ma odczyn kwaśny, dym cygara alkaliczny, a dym fajkowy odczyn kwaśny lub alkaliczny. Kwaśny odczyn dymu ułatwia absorpcję nikotyny i odkładanie się łzw smółki w jamie ustnej, dlatego też rak języka jest o wiele częstszy u palaczy papierosów niż u palaczy cygar.
O odczynie dymu decyduje zawartość cukrów w liściach. Spalanie cukrów prowadzi do tworzenia się licznych związków o charakterze kwasów, neutralizujących substancje alkaliczne. Tytoń kwaśny otrzymuje się z liści w pełni dojrzałych, o osłabionej już żywotności. Liście takie szybko tracą wodę w czasie suszenia i niewiele cukrów zdąży w tym czasie ulec przetworzeniu na związki pochodne lm wolniej przebiega proces suszenia liści, tym większa w nich strata cukrów i tym bardziej alkaliczny odczyn dymu.

Podczas ich spalania najistotniejszym z fizjologicznego punktu widzenia alkaloidem zawartym w tytoniu jest nikotyna. Prócz niej występuje jeszcze kilka innych, jak nornikotyna, nikotyryna, anabazyna, anatabina, myosmina i inne, przy czym nie bardzo wiadomo, które z nich są pierwotne, tzn. syntezowane przez samą roślinę, a które tworzą się w liściach w czasie obróbki technologicznej surowca.

Nikotyna (c10h14n2) jest bezbarwną cieczą, łatwo rozpuszczalną w wodzie, nieco oleistą, o odczynie alkalicznym. Należy do silnych trucizn i już 5 mg wstrzykniętych do krwioobiegu jest dawką
śmiertelną dla dorosłego człowieka. W małych dawkach stymuluje pracę serca, podnosi ciśnienie krwi, działa uspokajająco na system nerwowy. Intensywne palenie tytoniu jest jednak szkodliwe, nie tylko ze względu na przyjmowanie stosunkowo wysokich dawek nikotyny, ale również — wraz z dymem — szeregu innych substancji, wykazujących m.in. działanie rakotwórcze.

Zawartość nikotyny w liściach tytoniu zależy od wielu czynników, także klimatycznych. W klimacie chłodniejszym jest jej na ogół mniej, w niektórych odmianach uprawianych w klimacie suchym i gorącym jej zawartość może dochodzić do 7%! Dość daleko zaawansowane są prace nad wyhodowaniem odmian niskonikotynowych. Na ogół nie przedstawia większych trudności otrzymanie odmian o obniżonej zawartości nikotyny, nawet poniżej 0,7% zawartości w liściach. Gorzej wygląda sprawa z wyhodowaniem odmian „beznikotynowych", u których zawartość tego alkaloidu byłaby niższa niż 0,1%. Odmiany takie dają jednocześnie surowiec niskiej jakości.

W przemyśle tytoniowym rzadko stosuje się surowiec zawierający więcej niż 3% nikotyny. Istnieje wiele sposobów sztucznego obniżania jej zawartości w tytoniu, zwykle jednak powodują one jednoczesne obniżenie jakości surowca Dlatego aby otrzymać mieszankę o pożądanej zawartości nikotyny, łączy się raczej różne typy tytoniu.
Tytoń uprawia się w. bardzo rozmaitych klimatach, od tropików po strefę umiarkowaną, jednak więcej niż 90% produkcji światowej pochodzi z upraw położonych między równikiem a 40° szerokości geograficznej północnej. Różnorodność klimatu i siedliska sprzyjała różnicowaniu się tytoniu na odmiany lokalne, zwykle stosunkowo dobrze dostosowane do miejscowych warunków klimatycznych i najczęściej o określonych cechach fizjologicznych. W „klasycznych" rejonach uprawy tytoniu średnia temperatury okresu wegetacyjnego mieści się w granicach 21-27°C. Wiele odmian dostosowanych jest również do niższej temperatury, rzędu 15-17°C. Tytoń jest jednak wrażliwy na niską temperaturę
i kilkugodzinny spadek ciepłoty powietrza do około —3°C niszczy młode rośliny i poważnie osłabia starsze. Uprawa tytoniu możliwa jest tylko tam, gdzie okres bezprzymrozkowy wynosi co najmniej
160 dni.

Zapotrzebowanie tytoniu na wodę zależy od odmiany, w pewnym stopniu również od przeznaczenia surowca, i mieści się w przedziale 500-1000 mm opadu rocznego. Tytoń typu Orient uprawia się w warunkach wysokiej temperatury i małej ilości opadów, niekiedy poniżej 500 mm, tytoń cygarowy wymaga wysokiej temperatury i dużej wilgotności, natomiast tytoń papierosowy podstawowego zastosowania (np. typu Virginia) udaje się w przeciętnej temperaturze i średniej wilgotności.
   Najodpowiedniejsze dla tytoniu są gleby lekkie i średnie, o odczynie lekko kwaśnym lub zbliżonym do obojętnego. Gleby próchnicze są mniej odpowiednie, ponieważ rośliny uprawiane na takich glebach dają z reguły surowiec mniej wartościowy, zupełnie nie nadają się pod uprawę tytoniu gleby piaszczyste, ciężkie gliny i gleby zasolone. Również zbyto obfite nawożenie, zwłaszcza azotem na ogół pogarsza jakość surowca.
   Uprawia się tytoń z rozsady otrzymanej wcześnij w rozsadnikach i inspektach. Dość istotną sprawą jest dobór odpowiedniej rozsady roślin: w ciepłym i suchym (tytonie typu Orient) wysadza się rozsadę w odstępach 30 x 10 cm, w klimacie umiarkowanym stosuje się zwykle rozstawę 50 x 50 cm lub 60 x 40 cm, natomiast w wilgotnych tropikach - 120 x 90 cm. Gęstość sadzenia ma istotny wpływ na wielkość liści.
   Zbiór liści przeprowadza się po osiągnięciu przez nie dojrzałości, stopniowo, poczynając od liści dolnych. Zerwane liście muszą być bardzo szybko suszone, gdyż pozostawione na stertach prawie natychmiast ulegają zaparzeniu i tracą całkowicie wartość.
   Plon jest zróżnicowany; zależy od odmiany, warunków glebowych, klimatycznych i agrotechniki. Tytonie typu Orient dają 0,5-0,8 t liści z 1 ha, odmiany Virginia, Burley i inne tytoni wielkolistne, także tytonie cygarowe, dają plon w granicach 1,2-2,5 t z 1 hektara. Zbiór nasion wynosi maksymalnie 400 kg co jest wielkością znaczną, zważywszy, że dla obsadzenia 1 hektara tytoniem potrzeba zaledwie 10-150g nasion. Nasiona są pozbawione nikotyny i zawierają do 40% bardzo dobrej jakości oleju, który jest niekiedy używany do celów spożywczych.

  

 Suszenie liści zależy od klimatu i pogody, a także odmiany i przeznaczenia surowca. Generalnie rozróżnia się dwie metody suszenia - naturalną i sztuczną, czasami również kombinowaną
 Suszenie naturalne przeprowadza się w specjalnych pomieszczeniach chroniących liście przed deszczem i bezpośrednim promieniowaniem słonecznym (jest to suszenie powietrzne — air curing) lub też bezpośrednio na słońcu (sun curing). Pierwszy sposób daje surowiec barwy oliwkowobrunatnej, drugi — tytonie jasne, niekiedy słomkowo-żółte (Orient).
Suszenie sztuczne przeprowadza się w suszarniach zaopatrzonych w odpowiednie urządzenia grzewcze. Rozróżnia się suszenie ogniowo-rurowe (flue curing), gdy pomieszczenie jest
ogrzewane systemem rur grzejnych, oraz suszenie ogniowo-płomieniowe (fire curing), kiedy gorące powietrze i dym z palącego się drewna (drewno twarde, np.. bukowe) dociera bezpośrednio
do suszących się liści. Następuje wówczas dodatkowo „wędzenie" liści, a także ich konserwacja i dezynfekcja, co decydująco wpływa na ich aromat i smak. Ten sposób suszenia stosuje się niemal
wyłącznie do tytoniu typu Kentucky. Po zakończeniu suszenia liście zawierają 18-20% wody. W tym słanie zdejmuje się je ze sznurów i wiąże w ściśle określonej wielkości wiązki (kluczki), z jednoczesnym sortowaniem według wielkości, wyglądu, położenia na łodydze, stopnia i jakości uszkodzenia lub porażenia pleśnią itp. Dobór pory przeprowadzania tych czynności musi zależeć od przebiegu pogody: zbyt suche liście łatwo się kruszą i tarnią, zbyt wilgotne szybko pleśnieją. Ponieważ suche liście tytoniu są bardzo higroskopijne, nie właściwie dobrany moment wiązania liści w wiązki może doprowadzić do znacznych strat surowca Posortowane wiązki prasuje się i wiąże w baliki, które plantatorzy odstawiają do zakładów przetwórczych przemysłu tytoniowego. Dalsza przeróbka surowca jest bardzo zróżnicowana i w zależności od zastosowanej technologii daje produkt o różnym przeznaczeniu

Podstawowym zabiegiem, jakiemu podlega tytoń w zakładzie, jest fermentacja. Istnieje szereg metod fermentacji tytoniu. Przefermentowany tytoń, niezależnie od zastosowanej metody, przechodzi jeszcze okres maturacji (dojrzewania) w specjalnie klimatyzowanych pomieszczeniach, trwający od 1 do 3 lat
Fermentacja liści zachodzi częściowo pod wpływem oddziaływania enzymów tkankowych, częściowo pod wpływem bakterii. W jej rezultacie tytoń nabiera pożądanych cech: barwy, aromatu, zachodzi również szereg procesów biochemicznych, np. wydatnie zmniejsza się zawartość nikotyny.
Przefermentowany i dojrzały tytoń jest już surowcem do bezpośredniego użytku, a odpowiednio pocięty i kupażowany daje gotowe w zasadzie, mieszanki papierosowe lub fajkowe. Jest jednak regułą, że przed ostatecznym skierowaniem do produkcji podlega jeszcze dodatkowej obróbce, a w szczególności zaprawianiu stosowana jest tu fermentacja z dodatkiem różnych substancji np przypraw, syropu, soli, lub nasycanie tytoniu tymi substancjami. Dawniej tak przygotowany tytoń był zwijany w laski,
czy wałki (balaski) i prasowany. Taki tytoń był już produktem handlowym - przed użyciem, np. w fajce, trzeba było ciąć laski na drobne części, ale można było je również żuć, a po roztarciu - używać jako tabaki.


Bardziej pracochłonne jest sporządzanie cygar Są to odpowiedniej wielkości zwitki liści tytoniowych tworzących tzw. wkładkę, która jest ściśle owijana liściem „zawijaczem" Z zewnątrz rulonik taki jest jeszcze owijany specjalnie dobranym do barwy liści liściem pokrywowym, sklejonym klejem roślinnym (tragantem). Koniec, który się zapala, jest przycięty, natomiast koniec ustnikowy cygara palacz obcina sam. Za najlepsze uchodzą cygara z Sumatry, Kuby (cygara hawańskie) i Brazylii. 

Tytoń do zażywania (tabakę) sporządza się z surowca nie nadającego się do produkcji tytoniu papierosowego (fajkowego) i cygar, nawet z odpadów. Jakość surowca nie odgrywa tu większej
roli, o jakości produktu decyduje technologia wyrobu. Tytoń, zwykle jeszcze przed fermentacją, jest zaprawiany w różny sposób, stanowiący często tajemnicę firmową. Do sporządzania zapraw. Używa się m.in. rodzynek, soli, jałowca, cukru, tataraku, ziela angielskiego, goździków, kardamonu, salmiaku i innych produktów. 
Po zanurzeniu liści w zaprawie układa się je w stertach i poddaje fermentacji, przekładając sterty i regulując tempo procesu. Po jej zakończeniu miele się tytoń lub — dawniej — formuje balaski, wałki
do 30 cm długości owinięte liśćmi okrywowymi. Tak spreparowany tytoń może leżeć przez kilka lat przechodząc powolną wtórną fermentację, poprawiającą jego jakość. Po zmieleniu daje gotowy produkt — tabakę.
Tytoń do żucia produkuje się z liści odmian Virginia i Kentucky. Liście wstępnie zaprawia się ługiem tytoniowym, otrzymanym przez zalanie wodą odpadów, żyłek, mniej wartościowych liści.
Następnie dodaje się jeszcze odpowiednich zapraw, po czym liście poddawane są fermentacji. Przefermentowane i dojrzałe liście prasuje się w tabliczki (sposób amerykański) lub zwija w balaski (sposób skandynawski).

2 komentarze: